روز دوشنبه هفتم مهرماه ۱۳۹۹ دانشکده حقوق و و علوم سیاسی دانشگاه شیراز با همکاری معاونت فرهنگی اجتماعی دانشگاه میزبان نشستی بود با عنوان «صلح جاویدان در سایه ایمان» با حضور مجازی و سخنرانی آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد استاد دانشگاه شهید بهشتی، که به بهانه رونمایی از «کتاب نظریه عمومی نفی دشواری در حقوق اسلامی» برگزار گردید.
در ابتدا آقای دکتر ابراهیم عباسی ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز گزارشی در خصوص پیشینه برنامه ریزی نشست به صورت حضوری پیش از آغاز اپیدمی کرونا و نیز پیشینه موضوعی نشست، و برگزاری همایشهایی با عناوین «صلح ادیان»، «صلح و سلامت» و «سلامت برای صلح» در سال های ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ در شیراز، ارائه نمودند.
سپس خانم دکتر حانیه ذاکری نیا عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز و همکار استاد محقق داماد در تالیف کتاب «نظریه عمومی نفی دشواری در حقوق اسلامی»، در خصوص مباحث کتاب ایراد سخن کردند. ایشان بیان داشتند که کتاب پیش رو که همانا مفید بحث اجرای تعهدات می باشد، در ۵ فصل تنظیم گردیده است: فصل اول در اجرای تعهدات، در فصل دوم، ابعاد حقوقی و کیفری این قاعده مورد بررسی قرار گرفته است؛ در فصل سوم، پس از بررسی فقهی قاعده «انظار معسر»، و احکام و فروعات آن، اثر اعسار بر الزامات قراردادی و خارج از قرارداد تبیین میگردد. در فصلهای چهارم و پنجم به ترتیب با بررسی تطبیقی قاعده «لاحرج» و نظریه «هاردشیپ» و بحث تعذر اجرای تعهد و تطبیق آن با کلید واژه های «فورس ماژور» و «انتفای اجرای قرارداد» مطرح شده است.
در ادامه به دعوت آقای دکتر عباسی مدیر محترم پنل، استاد محقق داماد سخنرانی خود را با موضوع «صلح جاویدان در سایه ایمان» آغاز نمودند. اهم محورهای سخنرانی استاد بدین ترتیب است:
- ناکارآمدی عملی طرح کانت در «رساله صلح پایدار» در قرن 18 راجع به تشکیل سازمان ناظر بر صلح جهانی، با وجود تشکیل جامعه ملل و سازمان ملل متحد پس از گذراندن دو جنگ جهانی خانمانسوز
- ارائه طرح صلح ایمانی و توحیدی
استاد محقق داماد در تبیین طرح خود بیان داشتند که صلح صرفاً به معنای اجتناب از جنگ میان انسان ها نیست. صلح ایمانی، از دیدگاه انسان محوری نشأت نمی گیرد و نوعی معرفت است به معنای تسلیم در مقابل خدای واحد هستی. معرفتی که جامعه بشری را به دو بخش «خودی و ناخودی» و جهان را به دو بخش «ذی روح و بی روح» تقسیم نمی کند. معرفتی با چهار بعد «صلح انسان با خدا»، «صلح انسان با خود»، «صلح با انسان های دیگر» و «صلح با جهان پیرامون». نخست، انسان با خدا صلح می کند و این یعنی ایمان به خدا. دو اصل تفکیک ناپذیر «ایمان» به عنوان علت و «عمل صالح» به عنوان معلول ایمان، مبین این بُعد است. ایمان، نه باور ذهنی به یکتایی خدا، بلکه سپردن دل به خدا، پناه گرفتن مداوم در آغوشِ الهی و تسلیم در مقابل اوست. در بعد دوم، انسان می بایست خود بلند مرتبه خویش را بر خود دون پایه اش که هواهای نفسانی اوست، غلبه دهد. ایشان خاطر نشان فرمودند که نظام معرفتی صلح توحیدی، جهان بینی خاصی به انسان میدهد؛ اینکه هر شخص واسطه مستقیم با خدای هستی و جریان هستی است. وقتی یک خدا یک بشر، یک جهان یک بشر باشد، «من و تو» و «خودی و ناخودی» نمی ماند که «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی ... ان اکرمکم عند الله اتقیکم». انسان در صلح با جهان پیرامون، درخت را خشک و محیط زیست را آلوده نمی کند و مفسد فی الارض نمیشود؛، چون معرفت او به وحدت جهان هستی است. آن گونه که حکمت متعالیه - که بنیانگذارش، هدیه ای است که شیراز به جهان حکمت تقدیم کرده-، جهان را جهان واحد با هستی واحد و خدای واحد، معرفی می کند و اینکه انسان از طبیعت جدا نیست. معرفت به «اصل وحدت هستی»، «وحدت خانواده بشریت» و «اصل کرامت بشری»، در فقاهت و فتاوی فقهی اثر می گذارد. و «اجتهاد کرامت محوری»، نتایج دیگری می دهد. یکی از آثار معرفت توحیدی این است که شریعت خدا با مهربانی و لطافت همراه است. خدا، خدای محبوب و معشوق است و نه خدای مخوف که می گوید: «یرید الله بکم الیسر و لایرید بکم العسر». «اصل یسر» محور اصلی شریعت است و خدا برای بندگانش از طریق شریعت، سختی نمی خواهد. آنگونه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند من مبعوث شدم که شریعتی برای بشر بیاورم که محور اصلی آن سهل و آسان بودن است («بعثت علی الشریعه السهله السمحه»). اسلام دین محبت و مهربانی آسانی و سهولت است.
استاد محقق داماد در انتهای بخش اول سخنان خود، بیان داشتند کتابی که امروز تقدیم شد، درسی است که حدود ۷ سال تدریس می کردم و به سبب خانم دکتر حانیه ذاکری نیا تحقیق و چاپ شد. خلاصه آن این است که اسلام و حکم اسلام دشوار نیست و سهل است. البته مباحث را ایشان توضیح دادند و من از دریچه اجتماعی عرضه کردم.
استاد محقق داماد در بخش پرسش و پاسخ، در پاسخ به این پرسش که: بعد از اینکه با اهل ایمان به مصالحه ایمانی رسیدیم برای پایداری آن چه ضمانت اجراهایی وجود دارد خصوصاً در ارتباط با آنهایی که به صلح نپیوستند؟، فرمودند کسی که به این معرفت توحیدی نمی رسد و هماهنگی ندارد دو جور می تواند با اهل معرفت برخورد کند: «مُسالِم» و «مُحارِب». گروه اول، اگرچه معرفت توحیدی را ندارد؛ اما مزاحم اهل معرفت نمی شود و برخورد با او به طریق «همزیستی مسالمت آمیز» خواهد بود. گروه دوم، اسلحه به دست می گیرد و حمله می کند و محارب است. وظیفه، دفع این گروه و مقاومت برای دفع خطر و دفاع از خود است و نه جنگ با او به طریق جهاد ابتدایی.
پرسش دوم در خصوص «امکان پذیری ورود تقسیم بندی محارب و مسالم در قوانین» مطرح گردید. استاد در جواب فرمودند: اگرچه امروز جمهوری اسلامی جمهوری فقهی است که بر اساس فقه سنتی و مشهور قوانین آن تنظیم شده است، اما رفته رفته تحت تاثیر این فکر نیز می باشد. خداوند در قرآن در آیه 14 سوره مبارکه حجرات، میان «اسلام» و «ایمان» تفکیک میکند و خطاب به عرب های بادیه نشین، آنها را مُسلِم، مسالم و مصالح در نظر می گیرد و نه مومن؛ و مقرر می سازد که اگر به مقررات اجتماعی و شهروندی عمل کنید تمام حقوق شهروندی شما ادا می شود. آنگونه که ابوسفیان تسلیم شد؛ نه آنکه ایمان بیاورد، بلافاصله از تمام حقوق شهروندی بهرهمند گردید، تا آنجا که خودش و فرزندانش به قدرت هم رسیدند!.
همچنین استاد محقق داماد در خصوص پرسش «مرز اخلاق و حقوق در صلح ایمانی»، فرمودند: «شریعت» برای «بُعد اسلام» است نه برای «بعد ایمان». تشکیل نظامی که جامعه در آن در سایه قانون احکام ظاهری شریعت، با یکدیگر زندگی کنند. شریعت برای مدیریت بعد اسلامی است. ایمان هدف است، برای اینکه جامعه منظم، ساکت، آرام و بدون نزاع، مقدمه و زمینه را برای زیست باطنی و سلوک انسانی فراهم می کند و مزه حب و عشق الهی را می چشد: «بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق». قوانین شریعت برای ایجاد جامعه آرام و بدون تجاوز است؛ تا انسان بتواند با آرامش سلوک کند. آنگونه که ملاصدرا در آخرین بخش کتاب مستطاب شواهد الربوبیه با عنوان فلسفه شریعت، چنین می گوید. استاد ادامه دادند که قصاص حق است، اما خداوند توصیه به عفو می کند. صاحب حق اگر قصاص کرد، خلاف نکرده، اما محبوب الهی را هم انجام نداده است. مطالبه طلب حق طلبکار است، اما اگر بگذرد، بزرگواری و اخلاق است. بسیاری از احکام شریعت، دین حداقلی است؛ حداکثرش، عمل به اخلاق است. طلاق زنی که سال ها با نداری ها ساخته، حق مردی است که دلش میخواهد ازدواج جدید کند، اما این طلاق ابغض الاشیا عند الله است و غضب خداوند را به دنبال دارد.
پرسش آخر این بود که آیا در صالح ایمانی حکم نهی از منکر منسوخ است؟ استاد محقق داماد در پاسخ، کتاب خود با عنوان «بازخوانی فقهی امر به معروف، نهی از منکر و اجرای حدود» را معرفی نمودند و به طور خلاصه عرضه داشتند که: امر، برای حاکمیت، حاکم شرع، حاکم، قاضی و پلیس معنا پیدا می کند. برای من و شما امر یعنی مشورت دادن نه فرمان دادن؛ و مقصود، ترویج اخلاق مراقبتی و اعمال نیک است و بد داشتن اعمال بد؛ نه فرمان دادن به این و آن. اجرای حدود نیز مانند جهاد ابتدایی از مختصات زمان معصوم (علیه السلام) است که جز در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمومنین علیه السلام حکومت معصوم نداشتیم. اکنون، انواع مجازات عرفی در قالب تعزیرات وضع آنها در قالب قوانین امکان پذیر است؛ اما معنای حدود، مجازات به نام خدا و به نیابت از خدا است که ویژه معصوم (علیه السلام) است.
آقای دکتر عباسی در انتها با ارائه گزارشی از بازتاب گسترده این نشست در شبکه های اجتماعی، آمادگی دانشگاه شیراز برای برگزاری سلسله نشست هایی با موضوع مشابه، با توجه به نقش شیراز در گسترش ادبیات موضوع صلح، را اعلام؛ و از استاد برای همکاری دعوت نمودند. در نهایت با استقبال استاد محقق داماد، ایشان جلسه را با قرائت غزلی از حافظ شیرازی خاتمه بخشیدند:
من آدم بهشتی ام اما در این سفر حالی اسیر عشق جوانان مه وشم
شیراز معدن لب لعل است و کام حسن من جوهری مفلسم ایرا مشوشم